Echt nieuws misleidt vaker dan nepnieuws

Er is veel ophef over nepnieuws en de leugenachtige propaganda verpakt in een groot verhaal die (sociale) media dagelijks overspoelt. Maar wat is nepnieuws echt? Zijn het per definitie leugens verpakt als nieuws of verhaal? Of moeten we ons ook afvragen wat de relatie is tussen werkelijkheid, interpretatie en het belang van de waarheid in een groter verband? In het algemeen belang? De bedoeling?

Nepnieuws, misleidend nieuws of irrelevante verhalen zijn vaak een verdienmodel en een symptoom van een groot menselijk tekort. Namelijk ons onvermogen om goed te kunnen doorgronden wat het verband is tussen ‘werkelijkheid’ en onze eigen interpretatie van die werkelijkheid. Want mensen categoriseren, benoemen en beoordelen de wereld en andere mensen volautomatisch en maken deze zo ‘ervaarbaar en wezenlijk’.

Maar is het niet zo dat het ervaren van de wereld feitelijk neerkomt door haar echte betekenis te geven? In populistische roddelrommel als Privé, Story en Quote vinden we vaak verzonnen verhalen en interpretaties die enerzijds volledig bestaan bij de gratie van de fantasie van de journalist en lezer. Maar tegelijkertijd juist daardoor werkelijk zijn. Collega filosoof Yuval Harari noemt deze interpretaties op zijn website ‘mythes’ of ‘ficties’ [Power and Imagination], in de dubbelzinnige betekenis van het woord; ze zijn ‘niet echt’, maar door de mens bedacht, en ook ‘werkelijk’ – ze bestaan als constructie.

Middel om realiteit te ontkrachten en te vervormen

Dat brengt ons terug bij de vraag wat is nepnieuws en wanneer misleidt echt nieuws nog meer dan nepnieuws? Welnu: nepnieuws of irrelevant nieuws zijn manieren om zaken te ondermijnen of goede reputaties van bedrijven of mensen te beschadigen.

…feiten zijn vaak een onderdeel van wat we willen geloven. Dus zijn feiten alléén niet genoeg om een gedeelte realiteit af te dwingen.

Het is een middel om gedeelde realiteit te ontkrachten en om te vervormen. Soms ook om te polariseren zonder doel. Het is verleidelijk om nepnieuws of irrelevant nieuws te bestrijden met feiten, maar dat pakt zelden goed of zelfs averechts uit. Volgens Harari komt dat omdat feiten een onderdeel zijn van wat we willen geloven. Dus zijn feiten alléén niet genoeg om een gedeelte realiteit af te dwingen. Maar zoals ficties ons in staat stellen samen te werken, kunnen ze ook gebruikt worden om elkaar zwart te maken, te ‘ontmenselijken’ zelfs. In die zin is ook heel veel ‘echt nieuws’ meer misleidend  dan nepnieuws: er is immers weinig dat zoveel wantrouwen kweekt jegens de ander. Daarom zouden we ons bij het lezen van nieuws of verhalen altijd de vraag moeten stellen: “is dit waar en versterkt dit de achterdocht jegens mijn medemens?” Als het antwoord ja is, wees dan op je hoede. Vertrouwen kweken in elkaar, in dan uiteindelijk de enige remedie.

Serieus maatschappelijk en cultureel probleem

De schaal waarop en snelheid waarmee deze vorm van misinformatie of irrelevant nieuws zich verspreidt is met recht te kwalificeren als een serieus, maatschappelijk en cultureel probleem. Soms is er zelfs sprake van een ‘infodemic’; een informatiestroom van bijna epidemische proporties, die het vinden van relevante informatie belemmert. Dit soort nieuws kent vaak maar één doel: volgers verzamelen en blaadjes verkopen met ongefundeerd of irrelevant nieuws. Ulco Schuurmans schrijft in de Volkskracht van 2 maart 2020 dat de verslaggeving over corona schadelijker is dan het virus zelf.  Volgens Schuurmans is de berichtgeving in de (sociale)media over covid-19 zo overspannen, dat deze een bedreiging vormt voor de samenleving. Een ander voorbeeld is het vermeende hoge energieverbruik van elektrische auto’s en dat een TESLA X veel slechter is voor het milieu dan een BMW X5 op diesel. Echt onzin! Nepnieuws op sociale media is zes keer succesvoller dan echt nieuws!

berichtgeving in de (sociale)media over het covid-19 virus is zo overspannen, dat deze een bedreiging vormt voor de samenleving.

Deze misinformatie wordt vaak door groepen mensen verder verspreid, ook al geloven zij het nieuws vaak niet of maar ten dele. Ze doen dat met verschillende redenen: het is sensationeel of het ligt dieper in de ziel van de journalist, namelijk het bevestigt hun eigen belangen, frustraties of latente schaamtes en angsten. Of het had waar kunnen zijn. Problematisch kunnen misleidende berichten of verhalen ook zijn, wanneer deze één instantie of persoon verdacht maken, zonder dat er een algemeen belang wordt gediend. Of wanneer ze in strijd zijn met algemeen fatsoen en er bijvoorbeeld geen wederhoor is toegepast. Dan zijn er duizenden goede redenen om de alarmbellen te laten rinkelen en de zender niet alleen met een korrel zout te nemen, maar ook om hem of haar te onderzoeken op werkelijke motieven en secundaire belangen. Een misselijk voorbeeld van Aramco, de grootste oliemaatschappij ter wereld; “Real Sustainability doesn’t wait until tomorrow’.

Tijdloze vragen om in het ‘goede spoor’ te blijven

Terug naar de stelling dat echt nieuws, informatie die wij graag consumeren, een minstens zo groot probleem vormt als nepnieuws. Als filosoof stel ik mij regelmatig tijdloze vragen als: ‘Wat is waarheid en wanneer is deze relevant om te delen? Wat is liefde? Wanneer is iets rechtvaardig? Waarom vinden mensen zo moeilijk de kern van onze menselijkheid: onze barmhartigheid? Waarom vergeven wij zo moeilijk?”

“Filosofen komen te voet, … journalisten gaan te paard”

Veel journalisten, met name van weinig relevante bladen als Panorama, De Nieuwe Revu en Quote, stellen alleen maar vragen die extreem tijdelijk zijn. Wat vandaag een groot verhaal lijkt, is morgen alweer lang vergeten. De omloopsnelheid en consumptie van nieuws en verhalen is met internet enorm toegenomen. Het nieuws van NU.nl is een paar uur later alweer ingehaald, achterhaald of nog steeds even irrelevant. Filosofie komt te voet, nieuws gaat te paard.

Dit was het nieuws… niet

In de kern is nieuws of een waarachtig verhaal datgene dat je van de daken wilt schreeuwen. Iets dat je naar je overburen doet rennen om het te delen. Iets dat ze absoluut moeten weten en nog niet wisten. Iets dat je vertelt wat er gebeurt in de wereld en dat belangrijk is voor je leven. Althans, dat zou het moeten zijn. Maar de werkelijkheid is anders. Volgens Rob Wijnberg, oprichter van de Correspondent, is nieuws of een groot verhaal een weergave van sensationele, uitzonderlijke, recente en negatieve gebeurtenissen of incidenten. En in deze vijf woorden zit volgens Wijnberg het grote probleem van nieuws en irrelevante verhalen besloten.

Vijf fundamentele tekortkomingen

Sensationeel nieuws is datgene wat genoeg opvalt zodat het opgemerkt wordt. Het draait om de explosieve zichtbaarheid. Daarom zijn volgens Joris Luyendijk aanslagen in Hamburg wel nieuws, maar de bezetting van noord Syrië door het Turkse leger niet. Het één is veel meer zichtbaar dan het ander. Denk maar aan de tienduizenden vluchtelingen op Lesbos. Hoe zichtbaar zijn zij ten opzichte van een aanslag in een tram in Utrecht? Of vergelijk de zichtbaarheid van enkele tienduizenden Corona-doden in Europa in het eerste kwartaal, met een andere werkelijkheid; namelijk dat er elke 3 seconden een kind van jonger dan vijf jaar de hongerdood sterft. Bijna 30.000 per dag! Wat is meer zichtbaar en dus nieuws? En wat is uiteindelijk het meest relevant. Het ene houdt ons in huis, terwijl het andere ons de huizen zou moeten uit sleuren om er iets aan te doen. Waarom halen we niet de ouderloze kinderen van Lesbos naar Nederland en bieden we ze een thuis in de krimpregio’s waar scholen een chronisch tekort aan leerlingen hebben? Waarom is het nauwelijks nieuws dat Rutte en zijn kabinet het absoluut niet willen en weigeren, terwijl diverse grote steden in Nederland dit om humanitaire redenen morgen kunnen en willen doen. Zijn de aanstaande verkiezingen en de strijdt met Baudet belangrijker voor ons neoliberale kabinet dan onze menselijkheid. Of komt het misschien omdat onze premier zelf geen kinderen heeft? Ik formuleer het bewust zo om duidelijk te maken hoe het werkt. Hoe misleiding en framing werken en onze werkelijkheid en opinies vervormen.

Uitzonderlijk nieuws

Nieuws is bijna altijd ook hoogst uitzonderlijk. Het gaat om iets dat ongewoon is. Dat we dagelijks uren in de file staan is gewoon, maar alst een melkauto van de weg raakt en in een sloot is beland,  is dan wel nieuws. Dat is erg misleidend, want daardoor zien we echt belangrijke zaken niet of te laat. Dat de banken decennialang dagelijks risico op risico stapelden, werd pas nieuws in 2008 toen J.P. Morgan omviel. Te laat dus. Dat we over een paar decennia honderden miljoenen klimaatvluchtelingen krijgen, zien we nu niet aankomen. Omdat we schrijven over het weer en klimaatverandering in plaatst van klimaatcrisis en -oorlog en de impact daarvan op onze welvaart, welzijn en leven.

If it bleeds, it leads

Negatief nieuws

Als het bloed, komt het op de voorpagina – is een veelgebruikte uitspraak in de journalistieke wereld. Of anders gezegd: goed nieuws is geen nieuws. Negatief nieuws wel. Als je het nieuws dus goed en regelmatig volgt, denk je al gauw dat de wereld steeds onveiliger wordt en mensen steeds minder vertrouwd kunnen worden – ook al is het tegendeel waar. Nieuws en grote verhalen geven constant het gevoel dat bedrijven, overheden en mensen niet te vertrouwen zijn: ze frauderen, zijn corrupt, beroven elkaar, ontduiken de belasting. De werkelijkheid is dat de overgrote meerderheid van de mensen goed doen en wíl doen, zoals Rutger Bregman zo fraai heeft omschreven in zijn boek “De meeste mensen deugen’.

Recent nieuws

Daarnaast zijn veel journalisten van irrelevante media en nieuws geobsedeerd door de actualiteit. Voor bijna al het nieuws geldt: het moet vandaag of hooguit gisteren hebben plaatsgevonden. Iets wat een week, een maand of een jaar geleden is gebeurd, is meestal geen nieuws meer.

Maar het meest recente nieuws is niet per definitie het meest wezenlijk of waarachtig. Bijna alles heeft een geschiedenis, die bepaalt waarom iets gebeurt. Omdat nieuws zijn blik meestal richt op vandaag, maakt het mensen blind voor de langere termijn, zowel vanuit het verleden als naar de toekomst. Zo blijven de grootste veranderingen in de maatschappij en samenleving buiten beeld:  zoals de economisering van ons leven zonder in te zien dat mensen en de planeet dienstbaar zijn gemaakt aan de economie in plaats van andersom. We horen dagelijks het weer, soms iets over klimaatverandering, maar het gaat nooit over honderden miljoenen klimaatvluchtelingen die we later deze eeuw mogen verwelkomen als gevolg van de mondiale klimaatcrisis. Het uitsterven van de Chinese Vlagdolfijn was enkele jaren geleden wereldnieuws, maar wanneer lezen we op de voorpagina’s iets over het immense verlies van biodiversiteit en de impact op onze voedselketen in de nabije toekomst? Of over de ethiek en gevaren van kunstmatige intelligentie en democratisering van IQ, als deze technologie niet toegankelijk wordt voor iedereen. Dat gaat niet alleen ten koste van ons streven naar een meer inclusieve economie en samenleving – het leidt wellicht ook tot een nog veel grotere scheiding van mensen dan miljoenen jaren gelden, toen we nog 15 mensensoorten telden en de homo sapiens ‘als winnaar uit de bus kwam’ en uiteindelijk als enige overleefde.

Gebeurtenissen

Het gaat in het nieuws zelden om de waarachtigheid in ons leven, maar bijna altijd over irrelevante bijzaken. En dat komt omdat het bij nieuws hoofdzakelijk draait om gebeurtenissen. Nieuws moet een ‘haakje’ hebben. Het journaal eindigt daarom altijd met het weer, maar nooit met de klimaatverandering, laat staan met de aanstaande klimaatoorlog. Want niemand lijkt geïnteresseerd in de boodschap: ‘Vandaag is de gemiddelde temperatuur op aarde weer met een tiende graad Celsius toegenomen en daarmee 10% van het geweld op de wereld.’ Terwijl dat wel zo is.

Als je het nieuws volgt, weet je niet wat er gebeurt

Goed en wel lost nieuws zijn eminente belofte – dat het je laat zien wat er wezenlijk en waarachtig gebeurt in de wereld – niet in. Als je het nieuws dagelijks volgt, weet je vooral wat er meestal niet gebeurt. Anders dan nepnieuws en onwaarachtige verhalen, die simpelweg onwaar of irrelevant zijn, misleidt echt nieuws ons dus op een veel fundamentelere manier. Het geeft een verkeerd beeld van waarschijnlijkheid, historie, vooruitgang, ontwikkeling en relevantie. Daardoor denken we dat aanslagen gevaarlijker zijn dan suiker. Of dat er meer mensen sterven door het Coronavirus COVID-10 dan aan obesitas en stress. Of dat de financiële crisis in 2008 begon. En dat de klimaatverandering heel langzaam gaat en we er weinig aan kunnen doen. Allemaal zaken en aannames die onwaar zijn. Je zou haast kunnen concluderen dat wie de krant niet leest en OP1 niet kijkt, ongeïnformeerd is en wie dat wel doet verkeerd wordt geïnformeerd.

Wat suiker is voor het lichaam, is nieuws voor de geest

Het effect van de gefragmenteerde nieuwsconsumptie is dat het mensen bang maakt voor andere mensen. Het maakt ons sceptisch over onze toekomst en cynisch over onze eigen invloed hierop. Het meeste nieuws bekrachtigt onze hardnekkigste vooroordelen en grootste angsten. Het maakt mensen pessimistisch en wantrouwend. Nieuws dat voldoet aan de vijf tekortkomingen zoals Rob Wijnberg heeft beschreven, is niet goed voor ons – als individuen en als samenleving. “Wat suiker is voor het lichaam, is nieuws voor de geest”, schreef ooit Rolf Dobelli.

Medicijn en kuur tegen de waan van de dag

Op mijn BLOG schrijf ik artikelen, columns en opinies als medicijn en kuur tegen de waan van de dag. Een soort antigif tegen de ergste bijwerkingen van het nieuws, journalisten en talkshow host die vervreemd zijn van de bedoeling en zich laten leiden door doelen – oplagen en kijkcijfers. Zonder rekening te houden of hun bijdragen waar of waarachtig zijn. Als het maar sensationeel, uitzonderlijk, negatief, actueel en een zichtbare gebeurtenis is.

Gestimuleerd en geïnspireerd door media zoals de De Correspondent, De Groene Amsterdammer en Vrij Nederland, schrijf en spreek ik over wat er elke dag gebeurt in plaats van wat er vandaag is gebeurd. Daardoor kijk ik anders naar de wereld en ga je andere vragen stellen. Wat betekent het als acht van de tien grootste risico’s voor onze welvaart en ons welzijn, ecologische problemen zijn en die we notabene zelf hebben veroorzaakt (Global Risk Report 2020, World Economic Forum)? Waarom lezen we hier niets over in de media en was het geen nieuws voor Nieuwsuur? Klik hier voor een PDF versie van het bijna honderd pagina’s tellende rapport.

Op deze blog vind je dus geen nieuws over gebeurtenissen, maar verhalen, opinies en podcasts die wel nieuwswaardig en waarachtig zijn. Gebeurtenissen, in het verleden, heden of in de toekomst die het sensationele vervangen door het fundamentele en het recente vervangt door het relevante. Ik hoef geen blaadjes te verkopen en geen praatjes te houden voor kijkcijfers. Het is niet mijn business model, noch maak ik deel uit van de aandachtseconomie. Het aantal ‘likes’ en andere ‘clickbaits’ op sociale media zijn voor mij hooguit een resultante van mijn Bedoeling.

Het gaat om echte vooruitgang

Door kennis en ervaringen met elkaar te delen, kunnen we de wereld ietsje mooier maken en  beter achterlaten dan we haar bij onze geboorte aantroffen. Anders gezegd: het gaat om echte vooruitgang. Progressie voor alles dat in radicale afhankelijkheid samenleeft. Binnen de grenzen van onze ecosystemen en planeet.

Mijn geloof in vooruitgang is geen ongefundeerde hoop. Geloven in vooruitgang is een rationele, feitelijke constatering. Een zekerheid, mits je verbonden bent en blijft met de Bedoeling. En deze niet laat eroderen omdat je vasthoudt aan niet-onderhandelbare waarden. Onder alle omstandigheden. Omdat je weet dat wij mensen een onbegrensd potentieel hebben en in staat zijn om het onmogelijke te realiseren. Alleen al omdat het nooit eerder was gerealiseerd. Wij mensen zijn uniek. Heb jij ooit een aap op de maan gezien? Of een Golden retriever met een iPhone? Is er ooit een gorilla veroordeeld voor een drugsdelict of te hard rijden?

Gek genoeg geloven steeds minder mensen in de vooruitgang. Sterker nog, een meerderheid van de mensheid in tientallen landen gelooft dat we de verkeerde kant uitgaan. Die zien niet in dat de alsmaarr cumulerende crises ook de oplossing is. Dat de wal het schip keert. Steeds wijdverbreider wordt ook de idee-fixe dat onze kinderen en kleinkinderen een slechter leven zullen hebben dan wij. Dat geldt misschien vanuit economisch perspectief, maar zeker niet sociaal en spiritueel. Welzijn wordt belangrijker dan welvaart. Ego belangrijker dan eco. En inclusiviteit veel eminenter dan de exclusiviteit, met een elite die vermogen, kennis en toegang tot technologie graag gescheiden wil houden.

Nieuws taant ons geloof in vooruitgang

Nepnieuws, sensationeel nieuws, irrelevante ‘grote verhalen’, uitzonderlijke gebeurtenissen, negatieve beeldvorming, wat dragen ze bij? Dit soort nieuws verspreidt vooral verontwaardiging en pessimisme. Ze deelt geen kennis, vertrouwen en al helemaal geen wijsheid. Het maakt ons sceptisch over ons vermogen de wereld een stap verder te helpen. Maar het kan echt anders. Ons lot is het meest gebaat bij het delen van kennis, informatie, ervaringen en wijsheid – in plaats van verontwaardiging, onzekerheid en angst. Als we samen de wereld en elkaar beter begrijpen, kunnen we deze samen veranderen. Niet alleen omdat het moet, maar vooral ook omdat het ongelofelijk leuk is. Samen kunnen we nog steeds vooruit.

En dat was het nieuws. Maar dan echt nieuws.

bron: De Correspondent, 25 sept 2018.

Meer inzichten die je (visie op de) wereld veranderen?

In Dit was het nieuws niet, lees je onmisbare verhalen die niet zo snel in het journaal zullen komen, maar die wel een dieper inzicht leveren hoe de werkt echt werkt. Het laboratorium voor journalistieke vernieuwing. Slechts 15.00 euro bij de Correspondent.